چکیده ای از هنر خاتم

سابقه تاریخی

خاتم سازی یکی از هنر های با ارزشی که در شرق وجود دارد، خاتم سازی است از گذشته خاتم سازی، اطلاعات زیادی در دست نیست زیرا مواد اولیه خاتم اکثراً چسب چوب است و این دو ماده بر اثر مرور زمان از بین می روند با این همه در اماکنی که از نظر مردم جنبه تقدس داشت هو در نتیجه از آنها به خوبی نگهداری شده است که خاتم هایی بر می خوریم که قدمت ۲۰۰ تا ۳۰۰ ساله دارد کهن ترین نمونه خاتم که تاکنون به دست ما رسیده متعلق به دوره صفویه است این اثر مربوط به بقعه شاه نعمت الله ولی در ماهان کرمان است اگر بخواهیم راجع به تاریخچه خاتم کاری اطلاعات دقیق و مطمئنی به دست بیاوریم باید در تاریخ مسافرت اقوام مختلف کشورهای جهان به ایران کنکاش کنیم زیرا امکان دارد نمونه هایی از قطعات هنری و با ارزش ما را به یغما برده باشند لذا تفحص در موزه‌های آنها ممکن است ما را در جهت مقصود ما یاری کند بلندی ها و پرتغالی ها از اولین گروه هایی بودند که در حدود ۶۰۰ تا ۷۰۰ سال پیش جهت تجارت سوداگری و بازرگانی دریایی به سواحل جنوب ایران آمدند بدین جهت امکان دارد در موزه های آمستردام یا سایر شهرهای مهم اروپا اثراتی از خاتم را که مربوط به ۶۰۰ سال پیش است بیابیم در کشورهای هندوستان سوریه عراق و فلسطین نیز هنر خاتم کاری وجود دارد اما به قدمت و آن پایه از ظرافت نیست که در ایران بر روی خاتم انجام میشود در حقیقت این هنر ویژه ایران است خاتم های ایران در نمایشگاه های جهانی و بین المللی همواره در دهه اول و ممتاز بوده است این نمونه های هنری که از نظر کیفیت و چه از نظر زیبایی در اوج قرار دادند. اغراق نیست که ادعا شود مهمترین مرکز خاتم سازی جهان امروز ایران است در موزه های جهان انواع مختلف خاتم های مرغوب ایران وجود دارد از جمله تخته شطرنج خاتم کاری شده ای است که در موزه بناکی آتن نگهداری می شود و در زمره بهترین نمونه خاتم عصر صفوی است تصور می رود خاتم سازی برای اولین بار در شهر شیراز به وجود آمده باشد شاید بهترین نمونه این هنر در عصر حاضر میز خاتمی است که در نمایشگاه جهانی بروکسل سال ۱۹۵۸ مدال طلا را نصیب خود کرد هنرمندان این رشته در کاخ مرمر اتاقی از خاتم به وجود آورده اند که در دیوار، سقف، میز، صندلی و دیگر لوازم آن از خاتم است درگاه کاخ گلستان و مجلس شورای ملی سابق نیز به خاتم های جالب دیگری بر می خوریم. در هنر خاتم سازی از چوب های گوناگون استخوان برنج و گاهی طلا و نقره استفاده میشود شکل عمومی بیشتر خاتم ها را نقوش هندسی تشکیل میدهند ابتدا چوب استخوان یا فلز را به صورت منشور های مثلث القاعده می برند و آنها را به نحوی کنار هم قرار میدهند که برش عرضی آنها دارای اشکال هندسی منظم باشد بعد از این برش ها را کنار هم و به وسیله سریشم، روی ورقه نازکی از چوب می چسبانند سپس این ورقه را بر اشیای گوناگونی مانند میز، صندلی، جعبه قاب و غیره می‌نشانند گاهی زمینه کلی این نقش از حیوانات و پرندگان تشکیل می شوند ولی در هر صورت نقش‌های زمینه خاتم همان اشکال هندسی است اخیراً خاتم های خطی نیز ساخته می شوند که در آن کلماتی مانند اسماء خداوندی به عنوان نقش، ظاهر می شوند.

در خاتم های گران قیمت قسمت های فلزی خاتم از طلا یا نقره تشکیل می شوند و به جای استخوان در ساخت آنها به کار می رود مرغوبترین خاتم نوعی است که طرح پره وارو نامیده می شوند و قسم دیگری که به سیم دار مشهور است . این گونه خاتم شش ضلعی ها به وسیله سیم نازک از هم جدا میشوند به طور کلی می‌توان گفت این هنر بدون تغییرات زیاد از ۲۰۰ سال پیش تاکنون یکسان مانده است و نمونه کارهای قدیمی و معاصر تفاوت چندانی با هم ندارند.

مواد و مصالح خاتم سازی

چوبها

چوب ها که از نظر رنگ به سه دسته تقسیم می شوند :

الف) چوب فوفل که به رنگ قهوه ای سیر می باشد از حسن هندوستان تهیه می‌شود و بسیار با دوام است 

چوب آبنوس که به رنگ قهوه‌ای بسیار سیر و متمایل به مشکی است و از هندوستان تهیه میشود

چوب عناب که به رنگ قهوه ای روشن است از شهرهای مشهد، شیراز، اصفهان، نواحی شمال و استان فارس به دست می آید

شاه چوب به رنگ قهوه ای روشن که از نواحی مختلف ایران تهیه می‌شود

چوب آزاد که به رنگ قهوه‌ای روشن بوده و در ایران فراوان است

ب) چوب بقم که رنگی متمایل به قهوه ای و قرمز دارد بسیار محکم و بادوام است و از هندوستان می آید

ج) چوب نارنج که با که به رنگ کرم یا زرد مایل به سفید می باشد در ایران تهیه می‌شود

چوب شمشاد به رنگ زرد مایل به کرم و در ایران تهیه می شود.

فلزات

فلزی که در خاتم سازی به کار میرود و رنگ زرد طلایی دارد مفتولی از جنس برنج است قبلاً از مفتول های نقره ای یا طلایی نیز استفاده می کردند هم اکنون از مس برنج یا آلومینیوم استفاده میشود مقطع مفتول در حالت عادی گرد است با قرار دادن دادن مفتول در غلطک مخصوصی که به شیارهای به شکل (v) دارد سطح مقطع مفتول به مثلث تبدیل می شوند جدید از وسایل برقی برای این کار استفاده می شود

استخوان

معمولاً از استخوان ساق پا و دست شتر یا گاهی اسب استفاده میشود در قدیم از آج فیل نیز استفاده می کردند عاج فیل دوام چند صد ساله دارد اما قیمت گران قطعات عاملی در جهت کنار گذاردن آن شده است روش کار در آماده سازی استخوان بدین شرح است:

ابتدا بند های اتصالات استخوان را میبرند تا یک استخوان صاف و یکدست به دست آید سپس با آب پوست رگ ، پی و چربی آن را تا حد ممکن می شویند و استخوان را در آب آهک می خواند این عمل مدت مشخصی ندارد و بستگی به نوع آهک ،حرارت آفتاب، نوع استخوان، سن و جنس حیوان دارد .پس از مدتی استخوان به رنگ سفید در می آید و چربی های آن از بین می‌رود گاهی استخوان را بعد از بریدن بند و اتصالاتش به مدت دو هفته در آب غیر مضاف می قرار می دهند تا اضافت گوشتها از میان برود و بعد از انجام این عمل آن را در آب آهک قرار می دهند پس از مراحل فوق استخوان را از مقطع بریده و ورق ورق می کنند در اصطلاح خاتم سازی به این ورقه ها لا می گویند لا به ابعاد یک تا حداکثر سه میلیمتر را پس از  برش های مجدد به نخ تبدیل می شود ابعاد نقد یک تا دو میلیمتر است امروزه گاهی از استخوان مصنوعی استفاده می کنند عمر این استخوان مصنوعی و توان آنها هنوز دقیقا معلوم نیست.

رنگ سبز

رنگ از ترکیب نشادر، براده مس و سرکه تهیه می شود. استخوان های بریده شده را در ظروف حاوی محلول رنگی می ریزند. ظرف مدت شش ماه در معرض نور خورشید قرار می گیرند پس از این مدت جسم استخوان به رنگ سبز در می آید برای امتحان رنگ پذیری استخوان را از وسط می شکنند تا رنگ سبز را در مغز استخوان رویت کند امروزه که تهیه استخوان شتر مشکل است و هم ۶ ماه زمان زیادی است، برای همین از چوب نارنج به جای استخوان استفاده می‌کنند که آنها را به اشکالی با مقاطع مثلثی شکل می‌برند و در ظرفی از آهن یا مس می ریزند بعداً بدان آب افزوده روی اجاق می گذارند تا آب بر اثر حرارت جوش بیاید سپس یک یا دو قاشق از رنگ سبزی را که برای رنگ کردن پشم به کار میرود در ظرف می ریزند زمان جوشیدن محلول رنگین دو ساعت است هنگامی که جسم چوب به رنگ سبز درآمد آن را از محلول خارج می کنند رنگی که به کار میرود حتماً بایستی از نوع رنگ مخصوص رنگرزی پشم باشد نه نخ زیرا این دو رنگ با هم تفاوت دارند.

منبع:کتاب هنر های سنتی ایران (محمد ستاری)